Nes godol haja szam — „Zdarzył się tam wielki cud”. Ten wielki cud wydarzył się w Świątyni Jerozolimskiej w 165 r. p.n.e. Były to ciężkie dla Żydów czasy. Cierpieli prześladowania z rąk króla syryjskiego Antiocha IV Epifanesa, który pragnął pozbawić ich wiary. Zakazał czytania Tory i życia wedle praw bożych. Zajął Jerozolimę i ustawił w Świątyni posąg Jupitera, a na ołtarzu składał ofiary ze świń.
W pobliżu Jerozolimy, w niewielkim miasteczku Modin mieszkał kapłan i pięciu jego synów. Kapłanem tym był Matatias z rodziny Hasmoneuszy. Zgromadzili oni wokół siebie garstkę walecznych i udali się w góry, by przygotować powstanie przeciwko wojskom Antiocha. Po śmierci Matatiasa dowódcą żydowskiego ruchu oporu został jego trzeci syn, Juda, zwany dla swej niezwykłej siły i odwagi Machabeuszem (makabi to po hebrajsku młot). Imię to przeszło również na jego braci. Juda Machabeusz był niezwykłym przywódcą i pod jego wodzą Żydzi odnieśli wiele zwycięstw. Decydujące starcie miało miejsce pod Emaus. Naprzeciw niewielkiej grupy Machabeuszy stanęła armia licząca 40000 piechurów i 7000 konnych. Pomimo miażdżącej przewagi wroga, Juda wygrał batalię dzięki sprytowi i przebiegłości. Następnego roku Antioch wysłał jeszcze potężniejszą armię liczącą 60000 pieszych i 5000 konnych do walki z Machabeuszami.
I znowu mniejsze siły zwyciężyły. Po tym starciu Lysiasz, dumny wódz wrogiej armii, widząc, że Żydzi raczej umrą, niż zgodzą się na życie bez wiary, wycofał resztę swej armii. Sam król Antioch nie zniósł hańby tej porażki i rzucił się do morza. Juda Machabeusz odbił Jerozolimę i 25. dnia miesiąca kislew w 165 r. p.n.e. ponownie wyświęcił Świątynię i przywrócił w nim modły i nabożeństwa. W Świątyni znaleziono jednak tylko jedno naczynie z czystą oliwą, niezbędną do podtrzymywania wiecznego ognia w menorach. Pomimo to zapalono świeczniki i wówczas zdarzył się cud. Oliwy było zaledwie na dzień, a światło płonęło przez osiem dni, akurat tyle czasu, by Żydzi zdołali wytłoczyć świeżą oliwę.
Dla upamiętnienia owego cudu święto Chanuka (co oznacza „poświęcenie”) bywa również zwane świętem światła. Obchodzi się je corocznie 25. dnia miesiąca kislew. Każdego kolejnego świątecznego dnia, a jest ich osiem, w specjalnym chanukowym świeczniku zapala się o jedną więcej lampkę. Symbolizuje ona kolejny dzień palenia się cudownego światła w Świątyni Jerozolimskiej. Gdy tylko na niebie pojawia się pierwsza gwiazda, cała rodzina gromadzi się wokół świecznika, by wziąć udział w chanukowym obrzędzie. Przed zapaleniem świateł wypowiadane jest następujące błogosławieństwo: „Bądź błogosławiony Jehowo, Boże nasz, Królu Wszechświata, który uświęciłeś nas swymi przykazaniami i poleciłeś nam zapalać światła na Chanukę”. Pierwsza zapalona świeca umieszczana jest po prawej stronie świecznika. Każdego następnego świątecznego dnia dodawana jest kolejna świeca, ale jako pierwsza zapalana jest zawsze ta z pierwszego dnia. Wielkość cudu podkreślana jest każdą kolejną świecą. Chanukowych świec nie zapala się jednej od drugiej, do tego celu służy specjalna dziewiąta świeca, zwana szames. Za każdym razem wypowiadane są następujące słowa: „Są to święte światła, nie możemy korzystać z nich, tylko wpatrywać się w nie i składać dzięki Imieniu za cuda i pomoc”. Chanukowe światła są tak samo drogie sercom współczesnych Żydów jak światła menory w Świątyni.
Wpatrując się w ich ciepły, migoczący płomień, również oni uczestniczą w cudzie i dziękują Bogu na wszystkie cuda, jakie dotąd dla nich uczynił. Inaczej niż w pozostałe święta, podczas Chanuki nie zabrania się pracować. Nie wolno jednak pracować, gdy palą się chanukowe światła, wszyscy mają odpoczywać, tak jak Machabeusze odpoczywali po pokonaniu swych wrogów. Pierwsze litery słowa „chanuka” oznaczają „oni odpoczywali”. Po zapaleniu chanukowych świateł śpiewa się dobrze znany utwór Ma’oz cur, który opiewa wyzwolenie z niewoli egipskiej, wygnanie babilońskie, zdradę Hamana, a wreszcie wielkie zwycięstwo Machabeuszy nad Grekami i cud, jaki wówczas się zdarzył w Świątyni.
Chanuka to pora rodzinnych i przyjacielskich spotkań, wspólnej radości ze wspomnień przeszłości i nadziei na przyszłość. Nie wolno pościć ani wspominać zmarłych. Ludzie są szczęśliwi, życzliwi sobie nawzajem, składają sobie wizyty, wydają przyjęcia dla przyjaciół. Najbardziej jednak cieszą się na te święta dzieci, bowiem każdego świątecznego wieczoru dostają prezenty, a dorośli czytają im bajki i opowieści biblijne, szczególnie apokryficzną opowieść o Machabeuszach. Chanukowe prezenty wywodzą się z dawnego zwyczaju zwanego w jidysz chanuka gelt. Dzieciom daje się także pieniądze dla nauczycieli w szkole (chederze). Tradycji tej przestrzega się i dziś, chociaż obecnie otrzymane pieniądze dzieci wydają na własne przyjemności. Przez całe osiem dni nikt nie zmusza dzieci do nauki, mogą się tylko bawić. Najchętniej grają w drejdł (po hebrajsku sawiwon), typową dla tego święta grę. Nazwa oznacza bączek, ale nie jest to zwykły bączek. Wyryte są na nim hebrajskie litery nun, gimel, he i szin — stanowiące akronim sentencji Nes gadol haja szam („Zdarzył się tam wielki cud”). Od tychże liter zaczynają się w jidysz słowa: nem, gib, halb i sztell, które oznaczają: „bierzesz”, „dajesz”, „połowa” i „dokładasz”, a w tym wypadku stanowią instrukcję do gry.
Chanuka, jak każde żydowskie święto, ma swoje typowe dania, a je się dużo i dobrze. Na chanukowym stole muszą znaleźć się potrawy smażone na oleju, by przypominać wiernym o cudownym oleju w Świątyni. Ulubionym daniem są pączki i placki kartoflane (latkes).
Podaje się też dania z sera, co ma przypominać inne wielkie wydarzenie z dawnych czasów. Przyrządza się je na pamiątkę pięknej Judyty, która była przedmiotem pożądania Holofernesa, wodza wojsk Nabuchodonozora. Judyta była nie tylko piękna, ale też dzielna. Podała Holofernesowi do jedzenia solony ser, a potem gasiła jego pragnienie wieloma czarami wina, kiedy wódz zapadł w głęboki sen, wówczas ucięła mu głowę. Głowę zawiozła do Jerozolimy i pokazała syryjskim wojskom. Przerażeni losem swego wodza żołnierze uciekli z miasta.